Vijfenzestig jaar geleden werd in Alamogordo, een plaats in de Nevadawoestijn in New Mexico, een bom getest die alles wat er tot dat tijdstip op het gebied van explosieven was gemaakt, in de schaduw stelde. Voor de ontwikkeling van dit wapen was eind 1942 in het diepste geheim een groep met de naam Manhattan project opgericht. Honderden wetenschappers werkten vanaf die datum onder leiding van Robert Oppenheimer aan de ontwikkeling van een ‘kernwapen’. De test waarvoor de voorbereidingen op 11 juli 1945 aanvingen, moest bewijzen dat het concept van hun atoombom werkte.
Het resultaat van de explosie op 16 juli van Trinity, de naam die de proefbom had gekregen, overtrof de verwachtingen van zijn makers. Jaren geleden zag ik een TV-documentaire met opnamen uit die tijd. Alle kopstukken die iets met het Manhattan project te maken hadden waren aanwezig. Ze stonden nog net niet onbeschermd op een afstand te kijken naar de explosie. Men had geen notie van stralingsgevaar, hoe je daartegen moest beschermen. En men was perplex over de kracht van de nieuwe bom.
Al gelijk na de proef twijfelde een deel van de wetenschappers of je van een dergelijk wapen gebruik mocht maken in de lopende oorlog met Japan. Er werden zelfs voorstellen gedaan om nog een tweede test te doen. Daarbij zouden de Japanners uitgenodigd moeten worden zodat die zich er dan met eigen ogen van konden overtuigen dat het allesvernietigende geweld van dit wapen verdere strijd zinloos maakte.
Daar kwam het echter niet van. De Amerikaanse krijgsmacht, in feite opdrachtgever van het project, liet zich de mogelijkheid om de twee resterende atoombommen op Japanse steden te gooien, niet ontnemen. Hoewel de schade door eerder uitgevoerde bombardementen op Tokio en andere steden niet tot het einde van de oorlog in de Pacific hadden geleid was de verwachting dat Japan na deze massale vernietiging van een of twee steden wel moest capituleren. Als motivering werd aangevoerd dat hiermee duizenden levens van Amerikaanse soldaten werden gespaard omdat een geplande invasie op de kusten van Japan kon worden afgeblazen. En het zou me ook niet verwonderen als revanchegedachten voor de overval op Pearl Harbour een rol hebben gespeeld. De vraag  of ze een atoombom op Berlijn hadden gegooid als het project een jaar eerder was afgerond is gelukkig voor ons nooit aan de orde gekomen.
Twee Japanse steden waren al als doelgebied uitgekozen en op 6 augustus 1945 werd Hiroshima als eerste door een atoombom getroffen. Het projectiel had als naam Litlle boy gekregen. Drie dagen later volgde Fat Man op Nagasaki.
Het effect van de bommen was gruwelijk. Beide steden werden door de drukgolf van de explosie en de vrijkomende hitte bijna volledig met de grond gelijk gemaakt. Het aantal directe slachtoffers bedroeg 105000; als gevolg van de radioactieve straling liep dat in de jaren daarna op tot 240000.
Het duurde daarna nog tot 15 augustus voor keizer Hirohito in een radiotoespraak verklaarde dat het land zich overgaf.

Ik kan me nog maar weinig herinneren van de reacties op de beëindiging van de oorlog in wat wij het verre Oosten noemde. De nieuwsvoorziening was niet te vergelijken met tegenwoordig. TV bestond nog niet in Nederland en filmbeelden, als die er al waren, zag je pas bij een bezoek aan de bioscoop. Voorafgaande aan de hoofdfilm werd er in die tijd een wekelijks journaal met nieuws uit Nederland en de rest van de wereld gedraaid.
Maar ik neem aan dat iedereen blij was dat met de capitulatie van Japan de tweede wereldoorlog eindelijk afgelopen was. Wat daarbij ongetwijfeld een rol moet hebben gespeeld was de bevrijding van Nederlands Indië. Ons Indië zoals het in die tijd werd genoemd.
Dat er 100000 Japanners het loodje hadden gelegd werd als kennisgeving aangenomen. Hadden ze die oorlog maar niet moeten beginnen was daarbij waarschijnlijk de gangbare mening.
Vooral de afschrikwekkende kracht van het nieuwe wapen had indruk gemaakt. Met dergelijke vernietigingswapens leek de kans op het uitbreken van nieuwe oorlogen uitgesloten. Sterker nog, de tijd van eeuwige vrede leek te zijn aangebroken.
De vraag of het bombarderen van steden als een vergrijp tegen de mensheid moest worden beschouwd kwam pas veel later aan de orde.
De eerste luchtaanvallen op steden, en dus op ongewapende burgers, vonden plaats tijdens de eerste Wereldoorlog. Hier en daar werden ze als terreurdaad betiteld maar verdere discussie over de toelaatbaarheid kwam nauwelijks van de grond omdat het effect van de aanvallen gering was.
Door de ontwikkelingen in de luchtvaart werd het bombarderen in de tweede Wereldoorlog een geducht wapen. Als officiële strategie speelden bij de toepassing de machtsverhoudingen en de mogelijkheid voor de tegenpartij om met dezelfde middelen terug te slaan een belangrijke rol. In het geval van de Duitse overval op Nederland in mei 1940 wist Duitsland dat Nederland daartoe niet in staat was, beter gezegd niet over lange afstandsbommenwerpers beschikte. Mogelijk had Duitsland van het bombardement op Rotterdam afgezien als Nederland als vergelding op zijn beurt Berlijn had kunnen bombarderen. Maar dat konden we niet en de aanval op Rotterdam leverde een snelle overwinning op.
Later tijdens die oorlog werden Hamburg, Berlijn en Dresden door de geallieerden in de as gelegd, terwijl Londen voor Duitse bommenwerpers onbereikbaar was. De Duitsers sloegen later terug met hun V1 en V2. Lange afstandsraketten waarmee dood en verderf werd gebracht in de Engelse hoofdstad.
Voor de bombardementen op Tokyo, Hiroshima en Nagasaki gold dat laatste niet. Japan kon geen gelijksoortige aanvallen op Amerika ondernemen.
Kom ik toch bij de vraag uit of je het bombarderen van steden als terreur moet beschouwen. Als ik het puur gevoelsmatig beoordeel lijkt het me een misdaad om weerloze burgers van een stad onder een tapijt van bommen te begraven. En in een adem door mag je dan ook vraagtekens bij de hele moderne oorlogsvoering zetten. Maar ik weet ook wel dat het antwoord gecompliceerder is omdat je er niet van uit mag gaan dat iemand met de handen op de rug blijft toekijken als hij wordt aangevallen.
Wat de oorlogsvoering in z’n algemeenheid betreft zijn er in de afgelopen eeuw spelregels voor de combattanten opgesteld. Die zijn vastgelegd in een aantal conventies zoals die van Geneve. Wordt bombarderen daarin genoemd en zo ja, wordt het bombarderen van steden als een oorlogsmisdaad beschouwd of hoort het als geaccepteerd onderdeel bij het oorlogsspel?
In het oorlogsrecht zijn inderdaad regels voor het bombarderen van steden opgenomen. Het is bijvoorbeeld niet toegestaan om een zogenaamde open stad te bombarderen, dit in tegenstelling tot een verdedigde stad. Rotterdam gold bijvoorbeeld als een door het Nederlandse leger verdedigde stad tijdens de mei oorlog in 1940 en mocht volgens genoemde regels dus gebombardeerd worden.
Datzelfde gold voor Tokio dat bijna volledig met de grond gelijk werd gemaakt. Hierbij was de motivering de aanwezigheid van wapenindustrie. Het bombardement op Dresden in februari 1945 wordt daarentegen door veel deskundigen als een terreurdaad tegen de bevolking van de stad beschouwd.
‘Regels in het oorlogsrecht zijn nodig omdat er zonder die regels een chaos zou heersen waarin niemand een oorlog zou kunnen winnen,’ las ik in een artikel. ‘Een capitulatie bijvoorbeeld moet worden geregeld; als er niet officieel gecapituleerd kan worden houdt de oorlog nooit op.’
In een ander artikel zegt de schrijver dat oorlogsregels en -wetten alleen bestaan omdat ze in het belang zijn van de oorlogvoerende partijen. ‘Als een van de partijen meent dat het voordeliger is zich er niet aan te houden, gebeurt dat prompt. Alle oorlogsregels waren, zijn en blijven daardoor ondergeschikt aan het hoofddoel, en dat is de oorlog winnen. Dat doel heiligt de middelen, en de staat heiligt het doel. Humanitaire overwegingen spelen nauwelijks een rol.’
Een weinig bevredigende conclusie maar het is niet anders. The winner takes it all en als er sprake is van veroordelingen wegens oorlogsmisdaden dan worden die uitsluitend aan de verliezers uitgedeeld.
Zijn er tekenen die er op wijzen dat je conflicten ook op een andere wijze kunt oplossen? Nauwelijks. Na 1945 is er geen langdurige periode geweest dat er over de gehele wereld vrede heerste. Bijna altijd was er wel ergens onenigheid die tot wapengeweld leidde. En de aanval op de Twin Towers bewees dat je een stad ook op een andere wijze kunt treffen.
Het goede nieuws is echter dat we onze ruzietjes in West Europa al 65 jaar zonder oorlog weten op te lossen.
Wie meer wil weten over Hiroshima en Nagasaki moet beslist een bezoek brengen aan het Liberty Park in Overloon. Tot 30 september loopt daar een tentoonstelling over de verwoesting die Little Boy en Fat Man 65 jaar geleden aanrichtten.

9 juli 2010.
erJeetje

Naast het Marshallmuseum herbergt het Liberty park in Overloon sinds 2006 het Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum.
Op de volgende pagina’s een aantal foto’s om een indruk van het park en de tentoonstelling te geven.

BEELDEN UIT DE TUIN

FOTO’S VAN DE HIROSHIMA/NAGASAKI TENTOONSTELLING

De bom op Nagasaki viel om twee over elf ’s ochtends